Літаратуразнаўца і загадчык кафедры Гомельскага універсітэта Іван Штэйнер вырашыў развітацца са словам — тым, якое мы называем бессмяротным. Але прафесар Штэйнер напісаў кнігу «Пахвала слову, што сыходзіць» — дык няўжо ставіць пад сумнеў яго вечнае жыццё? Пры тым, што сам — пісьменнік... Нейкі тут падвох. Альбо хітрая правакацыя? Насамрэч шмат пытанняў наконт будучыні тых, хто піша і чытае. Чым каштоўная літаратура наогул і беларуская ў прыватнасці? Чаму творы мінулага адгукаюцца сёння? Што можа даць прыгожаму пісьменству сучаснасць? Бываюць размовы, пасля якіх ўсе пытанні хочацца адкінуць, засяродзіўшыся на тым, што аднолькава турбуе і яднае з суразмоўцам: ці захаваецца наша
кніжная цывілізацыя?
— Глебу для напісання кнігі мне дала сусветная літаратура, перш за ўсё еўрапейская, — гаворыць Іван Федаравіч. — Я звяртаюся да формы панегірыка — пахвалы. Раней было так, што калі заслужаны чалавек паміраў, то над ім павінны былі выступаць з пахвальным словам. Я выкарыстоўваю такую метафару невыпадкова: часта даводзіцца чуць, што надышоў канец літаратуры, нам трэба сказаць ёй «дзякуй» і паставіць кропку на яе развіцці. Бо эпоха Гутэнберга, якая пачалася ў 1456 годзе, завяршаецца. Гэта была эпоха слова…
Некалі я напісаў кніжку «Каму без чалавека трэба слова?». Нікому. Хоць мы заўсёды, дзе трэба і дзе не трэба, цытуем пачатак Евангелля ад Іаана: «Напачатку было слова, і слова было ў Бога, і слова было Бог». Цяжка было зразумець, пра што гэта, пакуль не з’явілася тэорыю вялікая выбуху, якая шмат што тлумачыць дзеяннем энергій.
А ў Індыі здаўна лічылі, што Сусвет утварыўся з аднаго гука. Гэта вібрацыя, якая спараджае ўсё, нават багоў. Егіпецкая Кніга мёртвых — гэта пралог таго, як слова можа кіраваць чалавечай душой. У хрысціянскім свеце роля слова выключная. Нават калі чалавек пакідаў свет, над ім чыталі Псалтыр, а над святарамі Евангелле, бо лічылася, што гэта словы, дадзеныя самім Стваральнікам . Калі Іаан Багаслоў на востраве Патмас сядзеў адрэзаны ад свету, то быццам прымаў энергію звыш, пераводзячы яе ў словы Апакаліпсісу. Пасля Марцін Лютэр пісаў, што калі бачыў «Біблію», у яго ліліся слёзы. Па-сутнасці, тэзісы, якія ён у 1517 годзе прыбіў да храма, перавярнулі ўсю Еўропу і нават свет. У гэтым дапамог Гутэнберг, які зрабіў кнігу даступнай. Спачатку баяліся гэтай кнігі. Англійскі перакладчык Цім Дэйл, які ў 1530-м годзе пераклаў Біблію на англійскую мову, быў спалены разам з кнігамі. З таго часу пайшло, што да кнігі можна дапускаць толькі выбраных.
Але ў пэўны перыяд чалавечай гісторыі слова заваявала ўвесь свет — гэтаму паспрыялі эпохі Асветніцтва і Рамантыкі. Карл Шлегель пісаў: чым людзі ёсць у адносінах да жывёл, так і пісьменнікі ў адносінах да іншых людзей. А той, хто валодае словам, па-сутнасці кіруе светам. Але што гэта —
дар ці пакаранне?
— Апостал Павел піша пра тое, як нейкі чалавек быў дапушчаны да трэцяга неба, чуў там дзіўныя словы — і не разумеў іх. А колькі яшчэ тых нябёсаў і таямніц! Дапускаюць да іх зрэдку якраз паэтаў. Некалі Адам Міцкевіч у паэме «Пан Тадэвуш» пісаў пра непраходныя беларускія пушчы: туды ніхто патрапіць не можа, а толькі ведзьма, якая варыць грэшнікаў. І паэты — яны дапушчаны да таямніцы спасціжэння жыцця. Як Пясняр з паэмы Янкі Купалы — нібыта медыум паміж найвышэйшымі сіламі і зямлёй, за што прымае пакуты.
Я разважаю пра тое, што прымушае чалавека пісаць. Калісьці быў стымул — атрымаць грошы, палепшыць матэрыяльнае становічша. Але далёка не ва ўсе часы і не для ўсіх. У студэнтаў часам спытваю: «Якую прэмію атрымаў Тарас Шаўчэнка за зборнік «Тры гады»? — «Ленінскую», «Сталінскую»... Узгадваем гады жыцця і разумеем: ён атрымаў 10 год салдатчыны. Але не мог не ствараць.
Раней лічылі, што той, хто звязаны са словам, валодае дарам, які можа ўдзейнічаць на іншых. І кіраваліся гэтым. Сімяон Полацкі наогул імкнуўся словам затрымаць нараджэнне дзіцяці, каб змяніць гараскоп і лёс будучага цара. Магія слоў — не заўсёды метафара, асабліва калі гаворка пра народную культуру. У сваім родным сяле ведаю тых, хто звяртаўся да бабак-шаптух, якія прамаўлялі пэўныя словы — і хваробы адыходзілі. У Аляксандра Блока ёсць магутны твор пра замовы. А ў даследаванні Аляксандра Афанасьева «Паэтычныя погляды славян на прыроду» гаворыцца, што людзі здаўна ўспрымалі гэта натуральна, як частку жыцця. Слова можа аб’ядноўваць і сілкаваць.
Нездарма Аляксандр Македонскі, які вельмі любіў чытаць, нават у паходах пад падушкай заўсёды трымаў «Іліяду» і кінжал. Калі грэкі разбілі цара Дарыя, то знайшлі ў таго скрынку тонкай работы з біўняў слана. У такой можа захоўвацца толькі царскі скарб. Аляксандр паклаў туды кнігу. Якая, дарэчы, аказалася не проста паэтычным творам.
Калі «Іліяду» прачытаў археолаг Шліман, то зразумеў, дзе трэба капаць — так знайшлі Трою. Герадот, якога лічаць пачынальнікам гісторыі, здаецца, апісваў нерэальныя з’явы. Нібыта ў пойме Дняпра жыве племя вендаў, якія могуць ператварацца ў ваўкоў. А мы ў Беларусі сёння можам назваць нават імя чалавека, якога надзялялі такімі здольнасцямі... Так, літаратура вывучала жыццё і адначасова захоўвала веды. А калі сёння мы чагосьці не разумеем, то можа быць з-за таго, што страчана сувязь паміж часамі. Бо як тады пісьменнікі маглі
прадбачыць будучыню?
— Напрыклад, Джонатан Сфіфт у «Прыгодах Гулівера» расказаў пра два спадарожнікі Марса, а іх адкрылі толькі праз 100 гадоў! Жуль Верн першы апісаў, як здзяйснялі падарожжа на Месяц, а пасля вярнуліся і на парашутах упалі ў Ціхі акіян, як цяпер гэта робяць. Марк Твэн, які нарадзіўся ў той год, калі прыляцела камета Галея, казаў, што памрэ, калі яна вернецца. І ў нас свае прадказальнікі былі. Фадзей Булгарын у 1829 пісаў пра свет у ХХ стагоддзі. Ён прадказаў, што Індыя стане незалежнай, Кітай разрасцецца, Штаты ўмацуюцца, а Еўропа згасне. Паэт і геолаг Міхайла Грамыка амаль 100 гадоў таму падказаў, дзе ў Беларусі трэба шукаць нафту: каля Рэчыцы ёсць вёска Гарывада. І знайшлі!.. Як, калі не прароцтвам у вершы Уладзіміра Дубоўкі «О, Беларусь, мая шыпшына» мы можам ўспрымаць словы «...Чарнобылем не зарасцеш»?.. А Караткевіч у 1955 годзе напісаў верш «Дзяўчына пад дажджом», у якім радасць змяняецца жудасным разуменнем, што ў цёплых кроплях быў стронцый...
Чаму паэтаў называюць прарокамі? Іх адчуванні не толькі за сябе, а за свой народ. Калі Янка Купала ў Санкт-Пецярбургу атрымаў вестку, што ў Кіеве на 20-м годзе жыцця вырашыў сысці з жыцця Сяргей Палуян, то некалькі дзён хадзіў у трансе, нібыта бачыў праз адлегласць, як над магілай вырастае бугарок, з якога ўтвараецца курган — не толькі над паэтам, а над усімі пісьменнікамі Беларусі, якія загінулі. А потым ён напіша «На куццю», пра княскі баль, дзе людзі — мёртвыя, але ёсць момант, калі яны могуць выйсці з нябыту. Такім чынам ён прадказаў гісторыю беларусаў.Таму бюст Купалы ёсць у парку пад Нью-Ёркам разам з помнікаміПушкіну і Шаўчэнку — яны сімвалы славянскіх літаратур, якія найбольш дасканала ўвасобілі народную душу. Можна казаць пра тое, што слова стварыла беларускую культуру і беларускую дзяржаўнасць. Ёсць у гэтым заслуга нашых класікаў. Яны паказалі, што літаратура можа разам з людам радавацца, плакаць, узняць на барацьбу, уславіць.
У ХХ стагоддзі яшчэ думалі, што так яна і будзе развівацца. Але Рыгор Семашкевіч амаль 50 гадоў таму ў аповесці «Бацька ў калаўроце» папярэжджваў: напачатку ў слове была магутная энергія, але яе размянялі на дробязі. Ці не з-за гэтага зменшылася
значэнне слова?
— У нас пры кафедры беларускай літаратуры ў Гомельскім дзяржаўным універсітэце ёсць музей «Альма-матэр», дзе захоўваюцца звесткі пра пісьменнікаў, якія нарадзіліся на Гомельшчыне і былі нашымі студэнтамі. Напрыклад, ёсць «Раман-газета» з творам «Вазьму твой боль» Івана Шамякіна, тыражом 4, 5 мільёны экзэмпляраў. І стаіць зборнік яго твораў, напісаных у апошнія гады, тыражом 1000 экзэмпляраў. Такім чынам лічбы паказваюць, як змянілася стаўленне да слова. Я часта ўспамінаю, як у 70-я гады мы, студэнты першага курса, стаялі цэлую ноч у чарзе каля «Падпісных выданняў», каб займець 30-томнік Дастаеўскага, а пасля пайшлі на заняткі — падзяліцца радасцю з нашым выкладчыкам Язэпам Семяжонам, перакладчыкам «Пана Тадэвуша» і «Песні пра Зубра». А хто цяпер возьмецца чытаць поўны збор твораў пісьменніка, апроч літаратуразнаўцаў?
У «Полымі» друкаваўся мой жартаўлівы твор «DELIRIUM» пра шкоду, якую нясуць кнігі, і як з імі «распраўляцца». Бо праблема не ў тым, каб напісаць, — ёсць людзі творчыя, не бывае, каб не з’яўляліся таленавітыя. Але калі ім гэта здольнасць дадзена, то не для таго, каб крычаць у пустэчу.
Сваю кнігу пра слова, якое сыходзіць, я завяршаю развагамі: чаму яно неабходна чалавеку? Калі ён не будзе жыць са сваім словам, то гэтая патрэба ў яго адамрэ, падобна рудыментарным органам. А калі чалавецтва не будзе займацца словам, то наступіць канец цывілізацыі. П’ер Буль у мінулым стагоддзі напісаў «Планету малпаў» пра тое, як людзі дэградавалі, перасталі размаўляць, іх падпарадкавалі іншыя прыматы. Тое ж хвалявала Карла Чапека, калі ён пісаў «Вайну з саламандрамі». Яны лічылі, што ўменне карыстацца словам уласціва разумнаму чалавеку. Але калі чалавек не адчувае патрэбу ў кнігах, ці азначае гэта, што ён з часам зможна наогул без слова, без вербальнасці абыходзіцца?.. Няўжо эпоху славеснасці зменіць
эпоха бясслоўнасці?
— Лічбавая цывілізацыя адкрывае магчымасці абыходзіцца без друкаванага слова. Таму і літаратура будзе мяняцца знешне, структуральна. Мала хто цяпер чытае вялікія раманы. Мой зямляк Юрый Алеша ў 50-я гады папярэджваў, што так здарыцца, таму трэба шукаць новыя формы ўвасаблення, бо як адышлі старажытныя жанры, так і адыдуць маштабныя жанры, у першую чаргу раман-эпапея. Раней празаік не лічыўся салідным, калі ў яго не было раманаў. Цяпер да іх звяртаюцца, каб зрабіць сцэнарый меладрамы ці блокбастара. А сучасны раман можа складацца з главак, падобных на смс-ку. Мы назіраем, як мяняецца носьбіт, адпаведна, павінны мяняцца і формы літаратуры. Гэта не кепска і не страшна, гэта інакш. І гэта не адмяняе разумення важкасці слова.
Між іншым, здаўна пісьменнікі былі ў пошуку арыгінальных форм. Мішэль Мантэнь часам выкарыстоўваў мудгагелістыя варыянты падачы, падобныя да галаваломак — а яны былі вядомыя са Старажытнай Грэцыі. Калі пачытаць антычнага аўтара Лукіяна з Самасаты —Галівуд адпачывае. У яго ваяры лятаюць на сокалах, у якіх пяро з вялікую мачту, ёсць жанчыны-ліяны, якія спакушаюць праз пацалунакі і г. д. Так здараецца, што мы нібыта нешта прыдумваем, а потым аказваецца: ужо было.
Вось узгадаем прыпавесці Хрыстовы ў Евангеллі. Хрыстос размаўляў прыпавесцямі, каб людзі лепш зразумелі, ім былі патрэбныя прыклады. Потым на іх падставе пісьменнікі будавалі раманы — згадаем Томаса Мана, Оскара Уайльда і г. д. Нават у назвах спасылаліся на Біблію — як Вячаслаў Адамчык у рамане «Голас крыві брата твайго». А зараз адваротная тэндэнцыя — калі коратка даецца сутнасць, як у прыпавесцях Хрыстовых. Фактычна мы вяртаемся да выключнай мудрасці праз скарачэнне.
Разумныя і таленавітыя пісьменнікі гэта адчулі натуральным чынам. У «карацельках» выдатна раскрыўся Янка Брыль. Ды Алесь Разанаў казаў, што тэкст павінен змяшчацца максімум на адной старонцы. І згадваў паданне пра кітайскага філосафа, які доўга думаў, а потым пакінуў пусты ліст. Сімвал змястоўнасці — як чорны квадрат Малевіча для мастацтва, так і белы аркуш паперы для літаратуры.
Калі паглядзець на творчасць Разанава — у яго наогул з’явілася тое, што яшчэ не было ўласціва сусветнай літаратуры. Напрыдумваў нейкіх квантэм, пісаў пункціры... Некаторым здавалася, што ў яго проста набор слоў. Але калі паглыбіцца, то зразумела, што ён перадаваў сутнасць, паказваў, чым гэтае ці іншае слова асаблівае, як павінна гучаць, што нясе. Так мы вяртаемся да тэорыі вялікага выбуху, толькі слова ўжо прайшло па коле і вярнулася да сваіх вытокаў у імпульсіўным выгляде... Магчыма, нам прыйдзецца шукаць спосаб, як да энергетычных плыняў
далучыць чалавека?
— Ёсць тут задача і для літаратуразнаўства. Яго магчымасці цяпер пашыраюцца. Узнікла кампратывістыка, у некаторых краінах нават адкрылі такую спецыяльнасць, каб зразумець, якое месца займае нацыянальная літаратура ў агульначалавечым кантэксце. Наогул, нацыянальная літаратура не можа развівацца ізалявана, яна развіваецца ў сілавым полі сусветнай культуры.
Наша даследчыца Вольга Лідзянкова вывучае беларускі гістарычны раман у супастаўленні з англійскім. Яна адзначае, што нават вялікім літаратурам цяпер уласцівыя перажыванні з-за таго, што людзі забываюць сваю культуру, традыцыі. У Англіі зараз ідзе зварот да асобы ГенрыхаVIII, узгадваюць усіх яго жонак, здымаюць гістарычныя серыялы, каб абудзіць цікавасць да гісторыі. І ў нас апошнім часам назіраюцца харошыя тэндэнцыі: напісалі пра мастачку Алену Кіш, пра Язэпа Драздовіча. І моладзі такое цікава, я асабіста праверыў. Некалі ў сярэднявечных універсітэтах выкладчыкі пісалі п’есы для таго, каб шкаляры іх ставілі і засвойвалі матэрыял. У мяне па тым жа прынцыпе з’явіліся дзве п’есы пра Францыска Скарыну і адна пра Сямёна Полацкага. А маладыя літаратары і даследчыкі літаратуры цяпер ведаюць многа моў, сочаць за сусветным працэсам, пераймаюць нейкія тэндэнцыі, праўда, даволі крытычна — мы не былі жабракамі, і, спадзяюся, не будзем.
Наогул, ніхто наперад не ведае, дзе выскачыць штосьці незвычайнае, і з’явяццацікавыя тэмы і новыя формы. Алесь Адамовіч прыдумаў запісваць жывы факт, і сумесна з Янкам Брылём і Уладзімірам Калеснікам яны падрыхтавалі кнігу «Я з вогненнай вёскі». А пасля Адамовіч працаваў над ваеннымі гісторыямі разам з Даніілам Граніным, дык прызнаваўся, што матэрыял моцна рэзалі, пры тым, што яны і самі многае апускалі: каб запісалі ўсё, то страцілі б веру ў чалавека... Такая з’ява як дакументалізм — заслуга беларускай літаратуры. Аднак Васіля Быкава да гэтай справы не далучылі, не зважаючы на агульнасць тэмы: яму трэба было ісці сваім шляхам, раскрываючы псіхалогію чалавека на вайне — гэта не менш важна, чым дакументальнае сведчанне вялікай бяды, урокі якой павінна было засвоіць чалавецтва.
Надрукаванаму слову трэба сказаць «дзякуй» менавіта за тое, што ў пэўныя часы не дазволіла чалавецтву вярнуцца ў дзікунства. У наш прасунуты час мы наіўна думаем, што такой небяспекі няма. Але ад яе не застрахуюць тэхналогіі самі па сабе, а толькі розум і здаровы сэнс, які прыйдзецца так ці інакш захоўваць і даносіць. Каб бясслоўная эпоха не стала бясслаўнай.
Ларыса ЦІМОШЫК
