Што такое смех? Ці мае ён сацыяльныя адрозненні? Ці падобны смех беларуса да смеху немца, італьянца альбо паляка? Адказаць на складаныя, але надзвычай цікавыя філасофскія пытанні ўзяўся вядомы беларускі літаратар, прафесар ГДУ імя Ф. Скарыны Іван Штэйнер.
Са сваёй смелай задумай пісьменнік справіўся на выдатна – манаграфія "Смехъ зъ болѣстию смешанъ будеть: смехавыя традыцыі Рэнесансу ў сатырычнай літаратуры XX стагоддзя" стала лепшым творам літаратурнай крытыкі і літаратуразнаўства за мінулы год і прынесла яе аўтару Нацыянальную літаратурную прэмію – 2018.
Па якой жа прычыне праца Івана Штэйнера была вызначана сярод больш як за пяцьдзесят прадстаўленых да конкурсу твораў? На думку журы, за глыбіню разважанняў, сур’ёзнасць навуковага аналізу, адметнасць індывідуальнай манеры пісьма.
Аўтар жа мяркуе па-свойму – смех – агульначалавечае, яго мова зразумелая для кожнага, яна яднае, збліжае, лечыць:
- Менавіта смех робіць чалавека чалавекам, ачышчае ад смецця мінулага і дае новае бачанне свету, - лічыць прафесар. - Ён робіць нас больш жывымі і зіхатлівымі, больш творчымі.
Аналізуючы маладаследаваныя гумарыстычна-сатырычныя творы Янкі Купалы, Андрэя Мрыя, Ніла Гілевіча і іншых беларускіх аўтараў на фоне класічных узораў Рабле, Бранта, Вальтэра, Ратэрдамскага, Іван Штэйнер прыходзіць да высновы – нягледзячы на тое, што смех – агульная ўласцівасць чалавека, ён ўсё ж такі вызначае аблічча той ці іншай нацыі.
На думку даследчыка, унікальнасць беларускага смеху – ў яго стрыманасці, нясмеласці, цеснай сувязі з трагедыяй і слязьмі:
- Мяркуйце самі, як Хрыстос ніколі не смяяўся, так і мясцоваму менталітэту не ўласціва беспадстаўна весяліцца, - гаворыць навукоўца. – Здаўна смех асуджаўся як дзяцінасць, як ненармальнасць, чалавек быў паслабленым, няшчасным і спалоханым, ён стаяў на каленях перад драўлянымі ці каменнымі статуямі.
Невыпадковая і назва манаграфіі – выслоўе Францыска Скарыны “Смехъ с болестию смешанъ будетъ”: яшчэ славуты першадрукар вызначыў спецыфіку нацыянальнага смеху, у якім няма шчырай радасці і легкасці.
Дык ці трэба чалавеку смяяцца? І якім павінен быць наш смех? На гэтыя пытанні Іван Штэйнер адказвае адназначна:
- Смейцеся, каб доўга жыць! Смейцеся ў тым ліку з самога сябе, гэтае каштоўнае ўменне – уласцівасць толькі смелага і разумнага чалавека.
Пакуль крытыкі аналізуюць манаграфію ўладальніка Нацыянальнай літаратурнай прэміі, а ўсё зацікаўленае грамадства зачытваецца незвычайным даследаваннем Івана Штэйнера, ён сам выношвае новую ідэю – напісаць пра жах у кантэксце беларускай літаратуры.
Святлана Хазей
Фота БелТА і Уладзіміра Чысціка
